جشن ملی یا عبرت تاریخی؟ / چگونه نفت ملی شد؟
تاریخ انتشار: ۲۹ اسفند ۱۴۰۲ | کد خبر: ۳۹۹۸۱۲۵۳
فرایند تاریخی ملی شدن صنعت نفت همواره میدان چالش موافقان و مخالفان بوده است. این کشمکش‌ها سبب شده تا پرسشی مهم متولد شود؛ آیا ۲۹ اسفند، جشنی ملی است یا عبرتی تاریخی؟
خبرگزاری دانشجو، مبینا حسینی‌فرد؛ تاریخ ایران و یا بهتر است بگوییم جهان در ۲۹ اسفند ماه ۱۳۲۹ یکی از مهمترین تحولات خود را به چشم دید؛ ملی شدن صنعت نفت ایران.
بیشتر بخوانید:
اخباری که در وبسایت منتشر نمی‌شوند!
یک طرف، مخالفان نهضت ایستاده‌اند که اندیشه‌شان تا به امروز امتداد یافته و اخیرا به دنبال ترویج آن نیز هستند و یک سمت هم موافقان که دستاورد‌های امروز ما نتیجه‌ی دیروز آنهاست. این دو جبهگی که اکنون نیز در محافل علمی و غیر علمی مورد بحث است باعث شده تا همواره یک علامت سوال در ذهن شکل بگیرد "آیا ملی شدن صنعت نفت جشنی ملی است یا عبرتی تاریخی؟! " پرسشی که در این گزارش به دنبال پاسخ آن هستیم.
نفت مفت در خدمت اجنبی
سرگذشت نفت در ایران با امتیاز ویلیام ناکس دارسی گره خورده است. مردی اهل استرالیا و متولد بریتانیا که پس از سوداگری با طلا و رسیدن به نتیجه مطلوب به یک کارآفرین نفتی تبدیل شد. مظفرالدین شاه در پنجمین سال پادشاهی خود طی قراردادی پذیرفت تا در ازای ۵۰۰۰۰ لیر نقد برای خودش، ۲۰۰۰۰ لیر نقد برای افراد شاخص اطرافش و ۱۶ درصد از سود خالص سالانه به دست آمده از نفت، حقوق انحصاری اکتشاف و استخراج و پالایش و صادرات تمامی فرآورده‌های نفتی از هر نقطه کشور به استثنای استان‌های هم‌مرز با روس را به مدت ۶۰ سال به ویلیام نارکس دارسی واگذار کند. "معاهدات باید تا حد امکان مختصر باشند و محلی‌ها باید طی چند بند همه چیز را به ما اعطا کنند. " تبعیت از این نقل قول مشهور شاه لئوپولد در بند بند قرارداد دارسی مشهود است.
۵ خرداد ۱۲۸۷، ۷ سال پس از اعطای امتیاز نفت ایران به دارسی، نخستین چاه نفت خاورمیانه توسط کنسرسیوم دارسی کشف شد. کشف نفت سبب شد تا توجه دولت انگلستان به ایران چندین برابر شود. «شرکت برمه» که بعد‌ها به «نفت ایران و پرشیا» (APOC) و بعدتر به عنوان «نفت ایران و انگلیس» شناخته شد با استفاده از نیرو‌هایی مانند شیخ خزعل، رئیس مهمترین قبیله عرب‌زبان منطقه غرب آسیا، جزیره آبادان را برای احداث یک پالایشگاه نفت اجاره کرد.
یکی از مهمترین اهدافی که نفت ایران را برای دولتمردان انگلیسی بسیار مهم کرده بود تغییر سوخت کشتی‌های انگلیسی از زغال سنگ به نفت بود. هدفی که با "جرج فیشر" آغاز شد و "چرچیل" آن را ادامه داد. او درباره تحقق این هدف گفته بود: «این برای ما غنیمتی از سرزمین پریان بود چیزی بسیار فراتر از درخشانترین رویا‌های ما.»
کریستوفر هیل، تاریخدان بزرگ، حتی علت اشغال ایران در سال ۱۳۲۰ را نفت می‌داند. شاید نتوان صحت این ادعا را را در اسناد دولتی انگلیسی یافت، ولی می‌توان به "هیل" به عنوان یکی از افرادی که پیش نویس آن را در وزارت امور خارجه تهیه کرده بود اعتماد کرد. هرچند که "چرچیل" نیز بعد‌ها به این موضوع اعتراف کرد و در روایتش درباره جنگ جهانی دوم گفت: «هجوم ۱۳۲۰ به ایران برای جلوگیری از نفوذ آلمان و عراق که به نوعی صنعت نفت آبادان را نشانه می‌رفت ضروری بود.»
انگلستان و امتداد غارت ایران
«شرکت نفت ایران و پرشیا» یا همان «ایران و انگلیس» از جهات مختلف برای امپراتوری انگلستان نقش حیاتی داشت. درآمد روزانه انگلستان از چاه‌های نفت ایران چیزی بیش از ۲۴ میلیون پوند تخمین زده شده است؛ معادل یک سال مالیات سالیانه. این مبالغ در دوران ریاضت اقتصادی پس از جنگ جهانی دوم چیزی نبود که دولت انگلستان بتواند از آن چشم‌پوشی کند.
این شرکت در عین حال بزرگ‌ترین کارفرمای صنعتی در ایران نیز بود. بیش از ۶۳۰۰۰ نفر در آن استخدام بودند که البته تعداد بسیاری از نیرو‌ها غیر بومی و حتی غیر ایرانی بودند. در اواخر دهه ۲۰ شمسی روزنامه‌های ایران و حتی موسساتی مانند روزنامه اطلاعات، اغلب به این نکته اشاره می‌کردند که شرکت نفت ایران و انگلیس طی سالهای متمادی تنها رقمی ناچیز حدودا -۱۰۵ میلیون پوند- حق امتیاز به ایران داده که در مقابل میزان مالیاتی که به دولت بریتانیا داده و همچنین سود سهام به سهامداران بریتانیایی مبلغی بسیار ناچیز محسوب میشود. این وضعیت در کنار بی توجهی و توهین به نیروی کار ایرانی از دلایل دیگری بود که جامعه ایران را آماده یک جنبش ملی می‌کرد.
پروفسور "لارنس الول ساتن" که پیش از ورود به وزارت خارجه بریتانیا در شرکت نفت کار کرده بود در اثر خود به نام "نفت ایران" نوشته است: «شرکت نفت به نوعی شرکت استعماری شباهت دارد. روزنامه هایش به طور کامل به کشور میزبان بی اعتنا بودند. مقامات آن به غیر از تاسیسات و مناطق خود به ندرت وارد مناطق دیگر می‌شدند.
قوانین و قواعد آن به سمت ایجاد مانع نژادی گرایش داشت.» به نوشته‌ی او تفکیک نژادی به صورت تمام و کمال اجرا می‌شد چه در مسائل عمده همچون استخدام و چه در استفاده از اتوبوس و سینما و... رفتار نژادپرستانه انگلیسی‌ها نه صرفا با کارگران و رتبه‌های پایین‌تر از خود بلکه با ایرانی‌هایی که مرتبه بالاتری داشتند نیز کاملا مشهود بود.
عزم ملی برای ملی شدن
قرارداد ۱۹۳۳ که در سال ۱۳۱۲ و بعد از لغو قرارداد دارسی توسط رضاخان با «شرکت نفت ایران و انگلیس» بسته شده بود نه تنها اوضاع را بهتر نکرد بلکه وضعیت بسیار بدتر شد. در مقابل امتیازات فراوان به انگلیسی‌ها صرفا آموزش به افراد بیشتر، دست کشیدن از برخی اراضی که دیگر فاقد نفت بودند و افزایش اندک حق امتیاز، چیزی بود که نصیب ایرانیان می‌شد. این قرارداد را می‌توان یکی از دلایل خشم بیشتر جامعه ایرانی دانست.
درخواست روس‌ها برای بهره‌مندی از نفت شمال، قدرت گرفتن حزب توده در بین آحاد مردم، رشد اندیشه ملی‌گرایی در کنار نفرت ایرانیان از انگلیس‌ها برای دولت بریتانیا زنگ خطر بود؛ زنگ خطری که ملت ایران را در آستانه یک قرارداد ننگین دیگر قرار می‌داد؛ گس-گلشائیان موسوم به قرارداد الحاقی که به قرارداد ۱۹۳۳ ضمیمه می‌شد.
این قرارداد در همان ابتدا با مخالفت شدید تعدادی از نمایندگان مجلس ملی مواجه شد به‌گونه‌ای که برای ممانعت از پذیرش آن به دکتر محمد مصدق نامه نوشتند و از او درخواست حمایت کردند. البته پاسخ مصدق صرفا افزایش اندک امتیاز ایران بود نه مخالفت با کل قرارداد الحاقی.
این اقدام مصدق در کنار مخالفت او با طرح ملی شدن صنعت نفت که از سمت آیت‌الله کاشانی و برخی نمایندگان مجلس مانند حائری زاده، محمد مکی و مظفر بقائی در آبان ماه ۱۳۲۹ مطرح شده بود از کنش‌های سیاسی مصدق است که شخصیت او را مبهم کرده و مورد توجه مخالفان او نیز قرار گرفته است.
در واقع هرچند مصدق به عنوان یکی از دو چهره‌ی بسیار مهم در نهضت ملی شدن صنعت نفت معرفی میشود، اما اسناد به جامانده بیانگر آن است که تا ماه‌های پایانی ۱۳۲۹ اظهارنظر روشنی درباره ملی شدن صنعت نفت نمی‌کند طوریکه به نظر می‌رسد برای او چندان اهمیت نداشته است. البته موافقان معتقدند باید مصدق را به عنوان رجل سیاسی زمان خود بررسی کنیم و نباید بریتانیای دیروز را با انگلستان امروز مقایسه کنیم. در حقیقت اقدامات او را با صفت محافظه‌کاری یا در بیانی دیگر سیاس بودن او توجیه می‌کنند.
هزینه استقلال دربرابر هزینه استعمار
اقدامات و مواضع برخی شخصیت‌های موثر در ملی شدن نفت تا حدی گیج کننده است که حتی مورخان را در قضاوت اشخاص و رجال آن زمان با چالش مواجه کرده و منجر شده برخی کلیت ملی شدن صنعت نفت را نیز یک دستاورد ندانند.
عمده مخالفان ملی شدن صنعت نفت دلایلی بیان می‌کنند که اگر روحیه استقلال‌طلبی ایرانیان و حق طبیعی بهره‌مندی از منابع ملی را فاکتور بگیریم می‌تواند توجیهاتی عقلانی به نظر برسد. برای مثال مخالفان معتقدند دولت ایران در شرایطی نبود که بتواند خودش مراحل اکتشاف و استخراج و صادرات نفت را انجام دهد همچنین هزینه نگهداری از پالایشگاه‌ها به گونه‌ای بود که مدیریت آن برای ایرانیان دشوار بود. در واقع ملی شدن صنعت نفت و رویداد‌های بعد از آن مانند حضور آمریکایی‌ها و هلندی‌ها نشان داد که این نهضت هم شکست خورد. عبارت عدم توانایی ایرانیان حتی در اداره‌ی یک کارخانه سیمان که توسط رزم‌آرا مطرح شد در راستای همین باور بود.
در مقابل، موافقان، غلبه روحیه حق طلبی و مبارزه با استعمار را مورد توجه قرار داده و به مخالفان چنین پاسخ می‌دهند که استقلال و استعمار هر دو هزینه دارند هزینه استعمار، تحقیر ملی و هزینه استقلال، رنج روی پای خود ایستادن است.
اگر ۷۳ سال پیش ۲۹ اسفندی نبود و صنعت نفت ایران ملی نمی‌شد چه بسا این وابستگی، نسل اندر نسل ادامه می‌یافت تا جایی که ممکن بود دیگر امروز شاهد بهره‌برداری از میدان‌های نفتی تماما ایرانی همچون میدان نفتی سپهر و جفیر نباشیم.
در حقیقت ایرادات مطروحه توسط مخالفین، بهای استقلالی بود که باید در برهه‌ای از تاریخ داده می‌شد چه ۲۹ اسفند ۱۳۲۹ چه روز، ماه یا سالی دیگر. در نهایت ذکر این نکته ضروری است که استقلال به جز هزینه، دستاوردی بسیار مهم دارد که باید برای آن جشن گرفت و آن دستاورد، عزت ملی است.
منبع: خبرگزاری دانشجو
کلیدواژه: نفت ملی صنعت ملی ملی شدن صنعت نفت ایران و انگلیس نفت ایران شرکت نفت ی بسیار ملی شد
درخواست حذف خبر:
«خبربان» یک خبرخوان هوشمند و خودکار است و این خبر را به‌طور اتوماتیک از وبسایت snn.ir دریافت کرده‌است، لذا منبع این خبر، وبسایت «خبرگزاری دانشجو» بوده و سایت «خبربان» مسئولیتی در قبال محتوای آن ندارد. چنانچه درخواست حذف این خبر را دارید، کد ۳۹۹۸۱۲۵۳ را به همراه موضوع به شماره ۱۰۰۰۱۵۷۰ پیامک فرمایید. لطفاً در صورتی‌که در مورد این خبر، نظر یا سئوالی دارید، با منبع خبر (اینجا) ارتباط برقرار نمایید.
با استناد به ماده ۷۴ قانون تجارت الکترونیک مصوب ۱۳۸۲/۱۰/۱۷ مجلس شورای اسلامی و با عنایت به اینکه سایت «خبربان» مصداق بستر مبادلات الکترونیکی متنی، صوتی و تصویر است، مسئولیت نقض حقوق تصریح شده مولفان در قانون فوق از قبیل تکثیر، اجرا و توزیع و یا هر گونه محتوی خلاف قوانین کشور ایران بر عهده منبع خبر و کاربران است.
خبر بعدی:
بودجه ۲۰ همتی وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی/ کتاب نقطه قوت تاریخی ایران است
وزیر فرهنگ و ارشاد اسلامی گفت: دولت سیزدهم در بودجه فرهنگی انقلابی را ایجاد کرد؛ سالی که وزارت فرهنگ را تحویل گرفتم بودجه وزارت فرهنگ ۱,۲۰۰ میلیارد تومان بود ولی امسال بودجه اصلی ما نزدیک به ۲۰ هزار میلیارد تومان رسید.
به گزارش خبرگزاری ایمنا، محمدمهدی اسماعیلی شامگاه چهارشنبه_نوزدهم اردیبهشت_ در گفت‌وگوی ویژه خبری اظهار کرد: در طول دو سال و چند ماهی که از آغاز به کار دولت سیزدهم گذشته بنا داشتیم در حوزه فرهنگ تغییرات جدی ایجاد کنیم چرا که پیشران حل مسائل کشور است.
وی افزود: به همین دلیل مسائل زیر ساختی حوزه فرهنگ شناسایی شده است؛ در شهریور سال ۱۴۰۰ تولید کاغذ تحریر پنج هزار تن بود ولی الان به هشتاد هزار تن رسیده است و در ماه‌های آینده پنجاه هزار تن دیگر نیز اضافه خواهد شد و به عدد ۱۳۰ هزار تن می‌رسیم.
عضو شورای عالی انقلاب فرهنگی تصریح کرد: کاغذ مسئله اول حوزه کتاب است، ملی شدن صنعت نشر شعارم بود که در مجلس آن را عنوان کردم و امروز همه مقدمات لازم برای اینکه بتوانیم این شعار را تا پایان دولت به نتیجه برسانیم فراهم شده است.
اسماعیلی با بیان اینکه این مسئله به نوعی به هویت فرهنگی جامعه گره خورده است. سلسله‌ای از کارخانجات جدید در حال آماده شدن است که در صورت تکمیل به صادر کننده کاغذ تبدیل خواهیم شد، عنوان کرد: نیاز کاغذ در همه بخش‌های کشور حدود ۲۷۰ هزار تن است و پیش بینی ما این است که در صورت تحقق برنامه‌ها به حدود ۳۰۰ هزار تن تولید کاغذ دست یابیم.
وی با اشاره به تشکیل کارگروه کاغذ و نشر در دولت، با یادآوری اینکه رهبر انقلاب سال گذشته در نمایشگاه کتاب عنوان کردند که چنین وعده‌ای داده شده است و باید این اتفاق رخ دهد، گفت: اقدامات دیگری هم انجام شده است؛ نیازمند گسترش کتابخانه‌های عمومی هستیم. در چند ماه آینده بزرگ‌ترین کتابخانه منطقه در اراک افتتاح خواهد شد چندین مورد از کتابخانه‌های مرکزی را در شهرهای مختلف افتتاح کردیم.
وزیر فرهنگ و ارشاد اسلامی با بیان اینکه پس از افتتاح یکی از کتابخانه‌ها شاهد بودیم مردم برای ثبت نام در آن صف کشیدند، حوزه کتاب نقطه قوت تاریخی ایران است، تاکید کرد: به واسطه ظرفیت‌های حوزه فرهنگ سایر مسائل هم حل میشود به موازات سایر کارهایی که در داخل انجام می‌دهیم دیپلماسی فرهنگی در این رابطه را نیز پی می‌گیریم.
اسماعیلی با تاکید بر اینکه ما در زنجیره تولید و نشر کتاب از نویسنده تا کتابفروشی که تکمیل کننده این چرخه است را مورد توجه قرار می‌دهیم، و معتقدیم‌کتابفروشی روح فرهنگی در کشور است، ادامه داد: برای حمایت از کتابفروشی‌ها نیز سامانه‌ای را احداث کردیم برای خرید مجازی در کشور که کتابفروشی‌ها هم در کنار ناشران در آن حضور دارند و حمایت‌های مجازی برای همه کتابفروشی‌ها برقرار است.
وی با تاکید بر این نکته که طبق مصوبه‌ای در دولت در همه شهرها کتابفروشیهای بزرگ‌احداث خواهد شد ادامه داد: این مصوبه برای تقویت‌جامعه کتابفروشی‌ها است و هدف ما این است که این فروشگاه‌های جدید توسط خود کتابفروش‌ها انجام شود.
وزیر فرهنگ تصریح کرد: معتقدیم کتابفروشی‌ها روح فرهنگی شهرها است و فضای فرهنگی که شکل بگیرد کتابفروشیهای کوچک و خرد هم تقویت می‌شوند.
وی درباره افزایش قیمت کتاب در دو سال گذشته تصریح کرد: در حال حاضر رشد قیمت کتاب متناسب با رشد نرخ تورم بوده است؛ طبق آمار از سال ۱۴۰۰ تا سال ۱۴۰۲ حدود ۴۵ تا ۵۵ درصد رشد قیمت کتاب را شاهد بوده‌ایم ولی ممکن است برخی ناشران از کاغذ خارجی استفاده کنند که طبعاً به دلیل افزایش قیمت ارز افزایش قیمت بیشتری دارد.
وزیر فرهنگ درباره حمایت‌های وزارت فرهنگ برای کنترل قیمت کتاب گفت: ماهیانه ۱۰۰۰ تن به صورت سهمیه‌ای کاغذ ایرانی به ناشران تخصیص داده‌ایم تا مشکلی در خصوص قیمت کاغذ نداشته باشند.
وی با تاکید بر اینکه قسمتی از افزایش قیمت کتاب به دلیل هزینه نیروی انسانی و هزینه مکان تولید و عرضه کتاب است ادامه داد: ما برای حمایت بیشتر معافیت‌های‌فرهنگی در حوزه مالیات را داشته‌ایم.
اسماعیلی افزود: امسال یارانه‌های مستقیم در این حوزه را افزایش داده‌ایم و به ۲ میلیون کارمند دولت یارانه خرید کتاب تعلق خواهد گرفت که ورود این بودجه موجب رونق حوزه کتاب خواهد شد.
تحویل ۲ میلیون کتاب در نمایشگاه کتاب تهران سال قبلوزیر فرهنگ با بیان اینکه یارانه خرید کتاب کارمندان به صورت مرحله‌ای تا پایان سال پرداخت میشود، افزود: با راه‌اندازی نمایشگاه مجازی کتاب، علاقه‌مندان در اقصی نقاط کشور به راحتی می‌توانند کتاب مورد نظر خود را خریداری کنند و وزارت فرهنگ به صورت رایگان و با همکاری اداره پست کتاب‌های مورد نظر را به آن‌ها تحویل خواهد داد و سال گذشته هم ۲میلیون کتاب را به‌صورت رایگان تحویل دادیم.
وی در مورد کیفیت کاغذ تولید داخلی گفت: ما در مورد کیفیت کاغذ تولید داخل ادعا نداریم که در حد مطلوب است ولی سال ۱۴۰۱ کاغذ ۴ رنگ ایرانی را رونمایی کردیم که کیفیت مناسبی دارد و کاغذ روزنامه هم که بیشتر از نوع خارجی استفاده می‌شد در داخل کشور تولید میشود؛ دوستان در تولید داخل مدعی هستند توانایی تولید کاغذ روزنامه که از منابع خارجی تأمین میشود را دارند با این وجود باز هم یارانه خرید کاغذ خارجی داده میشود.
اسماعیلی افزود: همین مجموعه‌ای که قرار است در شیراز افتتاح شود از چوب استفاده نمی‌کند و مواد اولیه آن از ضایعات کاغذ است که اتفاقی مبارک در حوزه محیط زیست محسوب میشود؛ در ماشین آلات این مجموعه از فنآوری‌های نو استفاده میشود، فرزندانمان در شرکت‌های دانش بنیان در این عرصه وارد شدند و هر روز در این حوزه در حال پیشرفت هستیم.
عضو شورای عالی انقلاب فرهنگی تصریح کرد: سامانه‌ای برای نظارت مردمی راه اندازی کرده‌ایم، این ساز و کار را برای ارتباط با مردم تعریف کردیم که با استفاده از این سامانه انتقادات و پیشنهادات در مورد کتب مطرح میشود، اصولاً کار در دست بخش خصوصی است و ما در وزارت فرهنگ و دولت از فعالان بخش خصوصی حمایت صد در صدی داریم در همین راستا به عنوان مثال تسهیلات بانکی در دسترس قرار گرفته است.
وی با بیان اینکه در وزارت ارشاد در دو حوزه معاونت امور فرهنگی و نهاد کتابخانه‌های عمومی کشور کتاب را خریداری می‌کنیم، گفت: باید اعتراف کنم در حوزه فرهنگ در ۱۵، ۱۶ سال گذشته تا شروع دولت وضعیت بدی تجربه کردیم، سال ۱۳۸۴ اقتصاد کتاب در کشور حدود ۲۵۰ میلیارد تومان بود و وزارت ارشاد هشتاد میلیارد تومان پول برای مدیریت بازار کتاب داشت اما سالی که ما کار را شروع کردیم اقتصاد کتاب نزدیک به یازده هزار میلیارد تومان بود ولی وزارت ارشاد سی میلیارد تومان برای مدیریت کتاب بودجه داشت؛ حرکتی در آن سال‌ها شکل گرفته بود مبنی بر اینکه حکمرانی فرهنگی از دست دولت خارج شود.
اسماعیلی تصریح کرد: در دو سال اخیر این بودجه را به حدود سیصد میلیارد تومان افزایش دادیم و امسال با توجه به بسته‌های حمایتی این عدد را تا دو هزار میلیارد تومان خواهیم رساند.
وی گفت: دولت سیزدهم در بودجه فرهنگی انقلابی را ایجاد کرد؛ سالی که وزارت فرهنگ را تحویل گرفتم بودجه وزارت فرهنگ ۱,۲۰۰ میلیارد تومان بود ولی امسال بودجه اصلی ما نزدیک به ۲۰ هزار میلیارد تومان رسید.
وزیر فرهنگ و ارشاد اسلامی با اشاره به تصریح قانون در مورد اختصاص یک درصد از بودجه دستگاه‌ها به امور فرهنگی افزود: شرکت‌های دولتی سال ۱۴۰۰ مبلغی پرداخت نکردند. سالهای ۱۴۰۱ و ۱۴۰۲ هم مبالغ ناچیز بود اما امسال این مسأله را در حوزه استنکاف قرار دادیم یعنی اگر هر سه ماه یکبار تکالیف پرداخت نشود، خزانه به طور مستقیم آن را اخذ می‌کند و در اختیار نهادهای فرهنگی قرار می‌دهد.
کد خبر 751915
رضا زرندی رییس کل دادگستری استان خراسان رضوی شد